Монгол Улсад захиргааны хэргийн дагнасан шүүх байгуулагдсаны 20 жилийн ойн хүрээнд Улсын дээд шүүхийн Захиргааны хэргийн танхимаас санаачлан шүүх, хууль тогтоох, хуулийн салбарын төлөөллийг оролцуулсан “Процессын нээлттэй байдал” уулзалт, хэлэлцүүлэг боллоо. 

Хэлэлцүүлэгт Улсын Их Хурлын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга, гишүүд Улсын дээд шүүх, анхан болон Давж заалдах шатны шүүхийн шүүгч нар, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн төлөөлөгчид, Нээлттэй нийгэм форум тэргүүтэй төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл оролцсон юм.

Шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны нээлттэй, ил тод байдлыг хангах эрх зүйн орчин, хяналтын шатны шүүх хуралдааныг цахим хуудсаар олон нийтэд хүргэхэд тулгарч буй асуудал, шүүх хуралдааны танхимын стандарт, шүүх хуралдааныг ямар нөхцөлд хаалттай болон нээлттэй явуулах, хэргийн нотлох баримтыг нууцлалын зэрэгт хамааруулах гэх мэт агуулгыг хэлэлцүүлгийн үеэр хөндөж, санал солилцов.

2024 онд шүүхийн нээлттэй, ил тод байдлыг сайжруулах зорилт тавьж, тодорхой ажлууд санаачилж байгаагаа Улсын дээд шүүхийн шүүгч, Захиргааны хэргийн танхимын тэргүүн Д.Мөнхтуяа танилцуулсан юм. Тухайлбал, захиргааны хэргийн хяналтын шатны шүүх хуралдааны зар, тоймуудыг шүүхийн цахим хуудсаар олон нийтэд мэдээлэх агуулгыг өөрчилсөн, захиргааны хэргийн хяналтын шатны шүүх хуралдааныг шүүхийн цахим хуудсаар шууд дамжуулах ажлыг 10 дугаар сараас эхлүүлэхээр бэлтгэж байгаагаа хэлэв. Мөн тэрээр шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны нээлттэй, ил тод байдлыг хангахтай холбогдуулан зарим хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох талаар Улсын дээд шүүхээс хууль санаачлагчид хүргүүлсэн саналын талаар танилцуулав.

Тэрбээр энэхүү илтгэлдээ “Сүүлийн жилүүдэд Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийн индекс судалгааг гаргаж байгаа ч ерөнхий үнэлгээгээр олон нийтийн итгэл нэмэгдэхгүй байна. Олон нийтийн итгэлийг нэмэхийн тулд шүүхийн үйл ажиллагааг нээлттэй болгохоос өөр сонголтгүй. Бусад улс орны туршлагаас харахад шүүхийн байрны нэг стандарттай болох, сонирхогч этгээд шүүхэд өөрийн биеэр ирж процессыг ажиглах, баримттай танилцах, үзэж сонирхох боломжийг бий болгодог, хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааг олон төрлөөр нээлттэй байлгах, ингэхдээ олон нийтэд хаалттай байх мэдээллийн жагсаалтыг тодорхой гаргасан байдаг. Хэдийгээр Шүүхийн тухай хуулийн 12.2-д заасанчлан Шүүх хуралдааныг хуульд тусгайлан зааснаас бусад тохиолдолд нээлттэй явуулна гэж заасан боловч бусад холбогдох хуульд зарим хэргийг нууцын зэрэглэлтэй хэмээн үзэж, шүүх хуралдааныг хаалттай явуулсаар байна. Тиймээс хэргийн нотлох баримт, үйл явдлыг нууцлалын зэрэгт хамааруулах, шүүх хуралдааныг ямар тохиолдолд хаалттай, ямар нөхцөлд нээлттэйгээр явуулах зэргийг Процессын хуульд боловсронгуй болгох шаардлагатай байгаа юм” гэв.

Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар “Олон нийтийн шүүхэд итгэх итгэл буурч байгаа нь цаашлаад төрд итгэх итгэл ч буурч буйг харуулж байгаа юм. Энэ бол зөвхөн шүүхийн салбарынхны асуудал биш. Хууль, шүүхийн салбарын оролцогч бүр хамтарч ажиллах нь чухал. Шүүхийн тухай хуульд шүүхийн нээлттэй байдлыг тусгасан нь зөвхөн үгээр тунхагласан байдалтай байна. Нийгмийн шударга ёс хууль, шүүхийн салбарынхны институц дээр тогтдог. Шударга ёс ардаа төсвийн дэмжлэгтэй байх ёстой. Шүүх зайлшгүй шаардлагатай төсвөөр дутах учиргүй, төсөв мөнгөөр дутаж буй шүүх хараат бус, бие даасан байж чадахгүй. Хараат бус шүүх байхгүй цагт шударга ёс тогтохгүй” хэмээв.

Хэлэлцүүлгийн дараагийн хэсэгт оролцогчид болох шүүгчид, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын төлөөлөл шүүхийн заалны стандартыг хангах, санхүүжилтийн асуудлыг шийдэх, төрийн өмчит байгууллагын баримт, мэдээллийг нууцын зэрэглэлд хамааруулах эсэхийг нарийвчлах, хүний эмзэг мэдээллийг олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлэхгүй байх, шүүхийн тоймыг хүний эрхийг зөрчихгүйгээр мэдээлэх, хэргийн материалыг оролцогч талууд танилцах боломжтойгоор нээлттэй байлгах, шүүхийн хүний нөөцийн асуудлыг шийдэх, иргэдийн төлөөлөгч гэх тодорхойлолтыг оновчтой болгохыг зөвлөлөө.

Энэ үеэр Хууль зүйн байнгын хорооны гишүүн Ц.Сандаг-Очир “Жилд дунджаар 106 мянган хэргийг шийдвэрлэдэг гэх тоон мэдээлэл бий. Үүнээс харахад жилд Монгол Улсын хүн амын 10 хувь нь ямар нэгэн байдлаар шүүхтэй хамааралтай байна. Тиймээс иргэдийн итгэлийг нэмэхийн тулд хууль, шүүхийн салбарынхан хамтарч ажиллах шаардлагатай. Хуульд хийдэл байлгаж болохгүй. Хууль тогтоогчдыг ч үүнд хамааруулж байгаа юм. Илтгэлүүдээс харахад нэг хууль нөгөөгөө хязгаарлаж буй нь шүүхийн үйл ажиллагаанд саад учруулж байна. Иймээс холбогдох хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тодорхой саналуудыг өнөөдрийн хэлэлцүүлгийн оролцогчид хэллээ. Хууль зүйн яамнаас энэ асуудлыг оруулж ирвэл дэмжиж ажиллана” гэлээ.

Хэлэлцүүлгийн сүүлийн илтгэлийг Улсын дээд шүүхийн Тамгын газрын дарга С.Заяадэлгэр Хяналтын шатны шүүх хуралдааныг цахим хуудсаар шууд дамжуулах техник, технологийн нөхцөл байдал, шинэчлэх шаардлага гэх сэдвийн хүрээнд тавьсан юм.

Тэрбээр илтгэлдээ “Шүүхийн үйл ажиллагааг илүү боловсронгуй байдлаар олон нийтэд мэдээлэх, мэдээллийн сан үүсгэхэд кибер аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангах шаардлагатай байна. Улсын дээд шүүхийн сервер рүү өдөрт 50-60 халдлага орж ирдэг. Тиймээс аюулгүй байдлаа шаардлагатай түвшинд хангаж ажиллаж байгаа. Програмчлалын хэлийг энэ жилээс өөрчилж ажиллаж байна. Мөн хяналтын шатны шүүх хуралдааныг цахим хуудсаар шууд дамжуулахад хууль эрх зүйн зохицуулалтыг хийхээс гадна шууд дамжуулалтын өрөө, орчин үеийн тоног төхөөрөмж, тэдгээрийг ашиглах техникийн баг шаардлагатай юм. Учир нь шууд дамжуулалтын үеэр хүний эрхийг хамгаалах үүднээс зарим тохиолдолд царай төрхийг бүрсийлгэх хэрэгцээ бий. Мөн шууд дамжуулалтыг урт хугацаанд хадгалах архив үүсгэх төлөвлөгөөг боловсруулсан. Архивт хадгалсан бичлэгийг нэвтрэх эрх бүхий хүмүүс үзэх боломжтой болно. Тухайн хүмүүс нэвтрэхдээ үүсгэх бүртгэлийг нь нарийвчилсан байдлаар хийх бөгөөд энэ асуудлаар ч Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам холбогдох эрх зүйн асуудлыг шийдэж өгөх шаардлагатай байна” гэв.

Улсын дээд шүүхийн шүүгч, Захиргааны хэргийн танхимын тэргүүн Д.Мөнхтуяа “Шүүхийн тухай хуульд нээлттэй шүүх байх талаар тусгасан ч холбогдох нэмэлт, өөрчлөлтийг хийхгүй бол энэ ажил урагшлахгүй. Хууль эрх зүйн орчинг тогтвортой болгох нь хэлэлцүүлгийн үеэр хөндөгдсөн дээрх асуудлыг шийдвэрлэх үндсэн тулгуур нь болох юм” гэлээ.